Praca w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze - ORZECZNICTWO

Praca w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze - ORZECZNICTWO

Materiały informacyjne na temat orzeczeń sądów administracyjnych i Sądu Najwyższego dotyczących pracy w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze. 

Autor: dr Barbara Krzyśków
Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
2016 r.


Od 1 stycznia 2009 roku w Polsce obowiązuje ustawa z dnia 19 rudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. z 2015 r. poz. 965, 1240) . Ustawa ta zastąpiła dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. dotychczas obowiązujące przepisy ustawy z dnia 19 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 748).  Do czasu uchwalenia ustawy, osoby te nabywały uprawnienia do wcześniejszych emerytur ze względu na warunki pracy na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

W ustawie o emeryturach pomostowych zaostrzone zostały kryteria uznawania prac za wykonywane w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze poprzez ustalenie definicji takich prac jak też poprzez znaczne ograniczenie rodzajów prac uprawniających o ubieganie się o wcześniejszą emeryturę. Przepisy ustawy w sposób istotny zmieniły dotychczasową koncepcję licznego przechodzenia na wcześniejszą emeryturę ze względu na warunki pracy na rozwiązanie, w którym taka emerytura stanowi wyjątek.

Nowe rozwiązanie przyjęte w ustawie o emeryturach pomostowych polegające na przejściu z enumeratywnego wymienienia prac i stanowisk uprawniających do wcześniejszej emerytura na ustalenie rodzajów prac i definicji ustalającej kryteria pozwalające na ich uznanie za pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze spowodowało w praktycznym stosowaniu ustawy szereg wątpliwości i niejasności. Wątpliwości co do stosowania przepisów ustawy o emeryturach pomostowych rozstrzygane były w orzeczeniach sądów administracyjnych a w chwili obecnej przede wszystkim poprzez orzeczenia Sądu Najwyższego. Przedstawiony materiał zawiera główne tendencje w orzecznictwie pozwalające na interpretacje budzących wątpliwości przepisów ustawy o emeryturach pomostowych.  Przedstawiony materiał nie dotyczy wszystkich orzeczeń wydanych w oparciu o interpretację ustawy, a ogranicza się do orzeczeń, które mają istotny wpływ na interpretację prac w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy.

W materiałach uwzględnione zostały orzeczenia dotyczące:

  1. kompetencji organów Państwowej Inspekcji Pracy do rozstrzygania czy wykonywana przez pracownika praca jest pracą w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
  2. interpretacji pojęcia personel medyczny
  3. interpretacji pojęcia bezpośredniego sterowania procesami technologicznymi oraz prac przy sterowaniu procesami technicznymi
  4. interpretacji pojęcia rybaków morskich
  5. interpretacji wymogu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w pełnym wymiarze czasu pracy
  6. okresu w jakim musi być wydane zaświadczenie o niezdolności do wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
  7. możliwości ubiegania się o emeryturę pomostową w trybie art. 49 ustawy o emeryturach pomostowych
  8. zasady interpretacji przepisów ustawy


Jeżeli treść orzeczenia nie zawiera rozstrzygnięcia merytorycznego w materiałach podana została teza orzeczenia. Orzeczenia zostały uzupełnione o wyciągi z uzasadnienia wskazujące na podstawy rozstrzygnięcia sądu.


Wszystkie przywalone w materiałach orzeczenia znajdują się an stronach internetowych:

Orzeczenia sądów administracyjnych: http://www.orzeczenia-nsa.pl

Orzeczenia Sądu Najwyższego : http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1 

1.   Kompetencje organów Państwowej Inspekcji Pracy do rozstrzygania czy wykonywana przez

      pracownika praca jest pracą w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

 Wątpliwości powstały na tle treści przepisu art. 41 ust. 6 ustawy, który przyznał pracownikom prawo wniesienia skargi do Państwowej Inspekcji Pracy w przypadku nieumieszczenia pracownika w sporządzanej przez pracodawcę ewidencji pracowników wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Na podstawie art. 11a ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy spory w tym zakresie miała rozstrzygać Inspekcja Pracy w trybie nakazu umieszczenia pracownika w ewidencji. Ponieważ nakaz PIP jest decyzją administracyjną odwołanie od niego przysługiwało w trybie postępowania administracyjnego do jednostki nadrzędnej i sądu administracyjnego. Teza ta została podważona w orzeczeniach sądów administracyjnych i Naczelnego Sądu Administracyjnego. 

a.     Wyrok WSA w Poznaniu z 17 czerwca 2011 r., II SA/Po 261/11[1]:


Sentencja


Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 8 czerwca 2011 r. sprawy ze skargi na decyzję Okręgowego Inspektora Pracy w Poznaniu z dnia [...] stycznia 2011r. nr [...] w przedmiocie umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze I. uchyla zaskarżoną decyzję oraz poprzedzającą ją decyzję Powiatowego Inspektora Pracy Oddział w K. określa, że zaskarżona decyzja nie może być wykonana.
Wyciąg z uzasadnienia

…w przypadku, gdy stanowisko, na którym zatrudniony jest pracownik, nie zostało zaliczone przez pracodawcę albo uprawniony organ do stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, organ Państwowej Inspekcji Pracy obowiązany jest umorzyć postępowanie jako bezprzedmiotowe. W postępowaniu kontrolnym zainicjowanym przez pracownika skargą na pracodawcę inspekcja nie może bowiem rozstrzygać o charakterze jego pracy i przesądzać o okolicznościach decydujących o objęciu pracownika obowiązkami wynikającymi z przepisów emerytalnych. Naczelny Sąd Administracyjny zwrócił uwagę, iż nakazanie wpisania pracownika świadczącego pracę na stanowisku nie zaliczonym do wykazu stanowisk z art. 41 ust. 4 pkt 1 ustawy o emeryturach pomostowych do ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze byłoby w istocie wiążącym ustalaniem, czy określone stanowisko (zajmowane przez danego pracownika) spełnia wymogi przewidziane przez ustawę o emeryturach pomostowych. Tymczasem - zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego - do dokonywania tego rodzaju ustaleń (jakie stanowiska spełniają warunki ustawy o emeryturach pomostowych) organy inspekcji pracy nie są umocowane

 b.     Wyrok NSA  I OSK 586/12 z dnia 28.12.2012 r*.
Sentencja

Naczelny Sąd Administracyjny po rozpoznaniu w dniu 28 grudnia 2012 r. na rozprawie w Izbie Ogólnoadministracyjnej skargi kasacyjnej na decyzję Okręgowego Inspektora Pracy w Lublinie z w przedmiocie nakazu umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze 1. uchyla zaskarżony wyrok oraz decyzję Okręgowego Inspektora Pracy w Lublinie [...] i poprzedzającą ją decyzję Inspektora Pracy Okręgowego Inspektoratu Pracy w Lublinie…


Wyciąg z uzasadnienia


O spełnieniu warunków wymaganych do nabycia prawa do emerytury pomostowej, w tym warunku w postaci okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszącego co najmniej 15 lat (art. 4 pkt 2 ustawy o emeryturach pomostowych), rozstrzyga organ rentowy, a w razie wniesienia odwołania sąd powszechny (art. 25 ustawy o emeryturach pomostowych).

 

 

c.      Uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 13 listopada 2012 r. , I OPS 4/12

 

Teza

 

Zakres przedmiotowy stosowania nakazów unormowanych w art. 11a ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy wyznacza regulacja ustawy o emeryturach pomostowych. Przyjęta regulacja zakresu właściwości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w ustawie o emeryturach pomostowych oraz właściwość sądów powszechnych w sprawach ubezpieczeń społecznych, w tym i emerytur pomostowych ogranicza zakres właściwości organów Państwowej Inspekcji Pracy do spraw, w których kwalifikacja pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie jest sporna. W razie sporu właściwym do kwalifikacji jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych a następnie sąd powszechny.


Wyciąg z uzasadnienia


Sprawy o emerytury pomostowe oraz sprawy dotyczące obowiązku opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych są sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych, w których mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) oraz ustawy z dnia 17 stycznia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), a także przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (art. 25 i 40 ustawy o emeryturach pomostowych).


O spełnieniu warunków wymaganych do nabycia prawa do emerytury pomostowej, w tym warunku w postaci okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wynoszącego co najmniej 15 lat (
art. 4 pkt 2ustawy o emeryturach pomostowych), rozstrzyga organ rentowy, a w razie wniesienia odwołania – sąd powszechny(art. 25 ustawy o emeryturach pomostowych). W ramach tego postępowania ustala się, czy został spełniony przez pracownika warunek wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przez co najmniej 15 lat. Tak więc to organ rentowy, a w razie sporu i wniesienia odwołania – sąd powszechny rozstrzyga o tym, czy przez wymagany okres co najmniej 15 lat pracownik wykonywał prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. W tym postępowaniu rozstrzyga się także o tym, czy była to praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy w rozumieniu art. 3 ustawy o emeryturach pomostowych. Prawo do emerytury pomostowej zależy więc od tego, czy pracownik wykonywał prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przez okres co najmniej 15 lat, a nie od tego, czy był umieszczony w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. O tym, że pracownik spełnia ten warunek nabycia prawa do emerytury pomostowej lub go nie spełnia, nie może zatem rozstrzygać wpis do ewidencji, o której mowa w art. 41 ust. 4 pkt 2 ustawy o emeryturach pomostowych, ani decyzja administracyjna organów Państwowej Inspekcji Pracy wydana na podstawie art. lla i art. 12 ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy. Oznaczałoby to bowiem, iż o spełnieniu przez pracownika jednego z warunków nabycia prawa do emerytury pomostowej rozstrzygają organy Państwowej Inspekcji Pracy oraz w razie wniesienia skargi – sądy administracyjne. Nie ulega zaś wątpliwości, że decyzje administracyjne wydawane przez organy Państwowej Inspekcji Pracy w tych sprawach nie są objęte właściwością sądów powszechnych. Przemawia to za stanowiskiem, iż prowadzenie ewidencji, o której mowa w art. 41 ust. 4 pkt 2ustawy o emeryturach pomostowych, oraz wydawanie decyzji administracyjnych przez organy Państwowej Inspekcji Pracy w sprawach związanych z prowadzeniem tej ewidencji ma służyć jedynie dokumentowaniu tego, że pracownik wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Umieszczenie lub nieumieszczenie w ewidencji zaś nie przesądza o tym, iż pracownik spełnia ten warunek nabycia prawa do emerytury pomostowej lub go nie spełnia.

d.     Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i
        Spraw Publicznych 23 marca 2011 r I UZP 3/10


Sentencja


Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej w sprawie z odwołania przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych - Oddziałowi Wojewódzkiemu w K. o wznowienie postępowania w sprawie wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 marca 2011 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 8 października 2010r. ,sygn. AKt I UK104/10,
Czy dopuszczalna jest droga sądowa przed sądem powszechnym w sprawie z odwołania od decyzji organu rentowegowydanej na podstawie art. 83a ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) w przedmiocie nieważności decyzji tego organu podjął uchwałę:

Od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (organu rentowego) wydanej na podstawie art. 83a ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) w przedmiocie nieważności decyzji przysługuje odwołanie do właściwego sądu pracy i ubezpieczeń społecznychi postanowił nadać jej moc zasady prawnej.


Wyciąg z uzasadnienia

Właściwość sądów ubezpieczeń społecznych w sprawach z odwołań od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w indywidualnych sprawach ubezpieczeń społecznych odpowiada ustawowo ukształtowanym zasadom trybu odwoławczego w tych sprawach. Wyjątki są ściśle określone. Rozszerzenie, w drodze wykładni rozszerzającej właściwości sądów administracyjnych byłoby niezgodne z Konstytucją RP.



[1] Taki pogląd jak przedstawiony poniżej w wyroku wyrażono też w okresie od czerwca do końca listopada w 24 wyrokach WSA w Poznaniu.

*  taki pogląd przedstawił NSA w grudniu 2012 roku w 20 wyrokach 

2. Interpretacja pojęcia personel medyczny poz. 23 i 24 zał 2 do ustawy

a.     Wyrok WSA  w  Lublinie z  z 18.11. 2010 r. III SA/Lu 317/10*


Teza

Lekarz będący w trakcie specjalizacji wykonuje pracę o szczególnym charakterze w rozumieniu poz. 23 zał. 2 ustawy o emeryturach pomostowych.


Wyciąg z uzasadnienia

Zgodnie z § 14 rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 27 lutego 1998 r. w sprawie standardów postępowania oraz procedur medycznych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu anestezjologii i intensywnej terapii w zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 37, poz. 215 ze zm.) , lekarz będący w trakcie specjalizacji może wykonywać znieczulenie, jeżeli jego praca jest bezpośrednio nadzorowana przez lekarza posiadającego specjalizację II stopnia w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii. Stosownie natomiast do § 18 pkt 3 rozporządzenia intensywną terapię prowadzi lekarz posiadający specjalizację II stopnia w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii, a świadczeń zdrowotnych z zakresu intensywnej terapii może udzielać lekarz posiadający specjalizację I stopnia w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii lub lekarz będący w trakcie specjalizacji, jeżeli jego praca jest nadzorowana przez lekarza posiadającego specjalizację II stopnia.

Powołane przepisy dopuszczają zatem wykonywanie przez lekarzy będących w trakcie specjalizacji zarówno zabiegów anestezjologicznych, jak i świadczeń zdrowotnych z zakresu intensywnej terapii. Warunek nadzorowania lub bezpośredniego nadzorowania pracy lekarza będącego w trakcie specjalizacji przez lekarza posiadającego II stopień specjalizacji nie zmienia charakteru wykonywanych zabiegów i udzielanych świadczeń zdrowotnych. Nie zwalnia również lekarzy będących w trakcie specjalizacji z odpowiedzialności za zdrowie i życie ludzkie. Z tego względu brak jakichkolwiek podstaw do twierdzenia, że praca lekarza będącego w trakcie specjalizacji, zatrudnionego na stanowisku młodszego asystenta - rezydenta wykonywana w warunkach określonych w załączniku nr 2 do ustawy pkt 24 nie stanowi pracy personelu medycznego w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych i anestezjologii w warunkach ostrego dyżuru.

Zgodnie z art. 41 ust. 4 ustawy pracodawca obowiązany jest prowadzić:

1) wykaz stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;

2) ewidencję pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych.

Obowiązkiem strony skarżącej było zatem umieszczenie A. D. w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, zgodnie z art. 41 ust. 4 ustawy.

Wobec niewykonania tego obowiązku przez pracodawcę prawidłowe było nakazanie przez organy Państwowej Inspekcji Pracy umieszczenia pracownika A. D. w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Uprawnienie do wydania takiego nakazu wynika z art. 11 a ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589 ze zm.). 

 b.  wyrok WSA w Lublinie z dnia 13.12.2011 r. III SA/Lu 641/11


Teza

Za chybione należy uznać stanowisko, że tylko lekarze i pielęgniarki mieszczą się w kategorii pracowników wykonujących prace o szczególnym charakterze w świetle przepisów ustawy o emeryturach pomostowych. Do takiego personelu należy również zaliczyć sanitariusza.


Wyciąg z uzasadnienia

…W sprawie niniejszej przedmiotem oceny organów orzekających była praca o szczególnym charakterze wymieniona w pkt 23 załącznika nr 2 do ustawy w brzmieniu: "prace personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego".

Z akt sprawy, a w szczególności z opisu stanowiska pracy, zakresu obowiązków, uprawnień i odpowiedzialności wynika, że zakres obowiązków sanitariusza jest analogiczny do zakresu obowiązków salowych. Do obowiązków tych należy wykonywanie następujących czynności: obsługa chorych; utrzymywanie w czystości łóżek, stolików przyłóżkowych i pomieszczeń szpitalnych na wyznaczonym odcinku pracy, pomaganie pielęgniarce przy obsłudze chorych; utrzymywanie w czystości i porządku sal chorych, ich przewietrzanie, zmiana bielizny pościelowej i osobistej chorych; udzielanie pomocy chorym przy zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych; roznoszenie posiłków chorym; pomoc pielęgniarkom przy karmieniu chorych i we wszystkich czynnościach, przy których jest niezbędna asysta drugiej osoby oraz wykonywanie innych czynności usługowych i pomocniczych wiążących się z przyjęciem chorego do szpitala.

Sąd podziela w pełni stanowisko, iż pojęcia "personelu medycznego" zawartego w pkt. 23 załącznika nr 2 do ustawy nie można utożsamiać z definicją "zawodu medycznego", zawartą obecnie w art. 2 pkt. 2 wspomnianej wyżej ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (poprzednio art. 18d ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej). Zgodnie z definicją ustawową pod pojęciem osoba wykonująca zawód medyczny należy rozumieć osobę uprawnioną na podstawie odrębnych przepisów do udzielania świadczeń zdrowotnych oraz osobę legitymującą się nabyciem fachowych kwalifikacji do udzielania świadczeń zdrowotnych w określonym zakresie lub w określonej dziedzinie medycyny.

Użyte w ustawie o emeryturach pomostowych pojęcie "personel medyczny" jest pojęciem szerszym niż definicja "zawodu medycznego" z ustawy o działalności leczniczej. Ustawa o emeryturach pomostowych nie definiuje zwrotu "personel medyczny", również inne akty prawne jak przykładowo ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych  (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, ze zm.), ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty  (Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857, ze zm.), które nie zawierają jego definicji, mimo iż pojęcia tego używają. Definicji takiej nie zawiera również rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od pracowników na poszczególnych rodzajach stanowisk pracy w podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcami  (Dz. U. Nr 151, poz. 896).

Z analizy zakresu obowiązków, wynikających z akt osobowych pracownicy oraz niekwestionowanych przez stronę skarżącą ustaleń poczynionych na podstawie rozmów z pracownikami Oddziału wynika, że w przypadku agresji lub oporu ze strony pacjenta, na polecenie pielęgniarki, salowi, salowe i sanitariusze muszą użyć środków przymusu bezpośredniego w stosunku do pacjenta. Zastosowanie przymusu bezpośredniego polega na przytrzymywaniu, przymusowym podaniu leków, unieruchomieniu pacjenta.

Bez wykonania czynności przymusu bezpośredniego nie byłoby zatem możliwe leczenie pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, a więc sanitariusz uczestniczy w procesie leczenia, co pozwala na stwierdzenie, że wchodzi w skład personelu medycznego oddziału psychiatrycznego, wykonując prace w bezpośrednim kontakcie z pacjentami.

W świetle powyższego za chybione należy uznać stanowisko skarżącego Szpitala, że tylko lekarze i pielęgniarki mieszczą się w kategorii pracowników wykonujących prace o szczególnym charakterze w świetle przepisów ustawy o emeryturach pomostowych. Do takiego personelu należy również zaliczyć sanitariusza

 

c.   Wyrok Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
      z dnia 14 czerwca 2011 r. I UK 415/10


Teza

Przyznanie salowej zatrudnionej w bezpośrednim kontakcie z pacjentami oddziałów psychiatrycznych lub oddziałów leczenia uzależnień prawa do emerytury pomostowej wymaga spełnienia ustawowych warunków, o których mowa w art. 3 ust. 3 w związku z art. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.), co oznacza, że nie może być oparte na interpretacji nieobowiązujących aktów prawnych, które regulowały uposażenia pracowników zakładów społecznych służby zdrowia i zaliczały salowe do niższego personelu działalności podstawowej.

 

Wyciąg z uzasadnienia

…celem przepisów 7 ustawy o emeryturach pomostowych było ograniczenie i zracjonalizowanie dopuszczalności przyznania „wcześniejszego” prawa do długoterminowych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, w tym przyznanie prawa do emerytury pomostowej, wyłącznie z tytułów: prac związanych z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z du żym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywanych w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwościom w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku, a wykaz prac wykonywanych w takich szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy (art. 3 ust. 1 tej ustawy); lub prac o szczególnym charakterze, którymi są prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu i życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się: wykaz takich pracy określa załącznik nr 2 do ustawy (jej art. 3 ust. 4). Tak ustawowo określone przesłanki i uwarunkowania tytułów nabycia prawa do emerytury pomostowej, a nie przepisy nieobowiązujących „uposażeniowych” aktów prawnych lub sporne świadectwa pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, powinny uwzględniać sądy ubezpieczeń społecznych przy osądzaniu (rozstrzyganiu) sporu o dopuszczalność i zasadność uznania pracy salowej za pracę w szczególnym charakterze personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego w rozumieniu pkt 23 załącznika nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych.


…W ocenie Sądu Najwyższego, „precedensowe” i pierwszo razowe rozstrzygnięcie wątpliwości co do dopuszczalności kwalifikacji prac salowych, pracujących w bezpośrednim kontakcie z pacjentami oddziałów psychiatrycznych lub leczenia uzależnień, które nie mogą udzielać świadczeń zdrowotnych, bo do tego uprawnione są wyłącznie osoby wykonujące zawód medyczny (art. 10 ust. 1 ustawy o zoz), do okresów o szczególnym charakterze wymaganych do nabycia prawa do emerytury pomostowej, wymaga zasięgnięcia opinii adekwatnego biegłego, który oceni pracę wnioskodawczyni pod kątem wyczerpania ustawowo określonych przesłanek wykonywania prac personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego … Wymagałoby to stwierdzenia szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej wymaganych do wykonywania obowiązków salowej zatrudnionej „w bezpośrednim kontakcie z pacjentami oddziałów psychiatrycznych lub leczenia uzależnień”, które ze względu na nieprzewidywalność zachowań pacjentów potencjalnie zagrażają bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, co zmniejsza możliwość należytego wykonywania pracy salowej przed osiągnięciem wieku emerytalnego wskutek pogorszenia się jej sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia



* WSA w Lublinie wydało ponad 50 wyroków w sprawie uznania za personel medyczny anestezjologa, instruktora terapii zajęciowej, psychologa, sanitariusza i salową w szpitalu psychiatrycznym.

UWAGA: W związku z cytowanymi w pkt. 1 materiałów orzeczeniami sądów administracyjnych orzeczenia w tych sprawach wiążą jedynie w zakresie rozpatrywanych spraw i nie mogą być stosowane per analogia do innych przypadków.


 3. Interpretacja pojęcia bezpośredniego sterowania procesamitechnologicznymi oraz prac przy sterowaniu procesami technicznymi

 

  Wyrok WSA w Bydgoszczy z 06.10.2010 r, II SA/Bd 836/10*

 

Teza

W celu przesądzenia, że aparatowy A wykonuje prace o szczególnym charakterze, konieczne było ustalenie, po pierwsze, że pracownik ten bezpośrednio steruje procesami technicznymi lub technologicznym (co, jak już wskazano w zakresie określenia procesu technicznego, nie zostało w sprawie w sposób niebudzący wątpliwości ustalone, nie sposób więc również ustalić bezpośredniości wpływu na nieustalony proces), po drugie, że procesy te mogą spowodować awarię techniczną lub przemysłową i po trzecie, że awaria może spowodować poważne skutki dla bezpieczeństwa publicznego. Z powyższego wynika, że należało określić związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy działaniem człowieka na określonym stanowisku pracy, mającym cechy bezpośredniego sterownia (kierowania, oddziaływania, wpływania), a określonym sprecyzowanym procesem technicznym (technologicznym), na który pracownik ma bezpośredni wpływ, a który to proces w sensie obiektywnym (teoretycznym) może spowodować awarię techniczną (technologiczną) o takim stopniu, że może ona spowodować (poważne) skutki dla bezpieczeństwa publicznego. Organy więc zobligowane były wykazać ten obiektywny, teoretyczny łańcuch następujących po sobie zdarzeń, którego pierwszym ogniwem jest aparatowy A Wydziału P 12, a ostatnim (poważne) skutki dla bezpieczeństwa publicznego.

 

Wyciąg z uzasadnienia


Należy rozróżnić prace przy bezpośrednim sterowaniu procesami technologicznymi i prace przy bezpośrednim sterowaniu procesami technicznymi. Posługując się w związku z tym definicją określoną w Uniwersalnym Słowniku Języka Polskiego (pod redakcją prof. Stanisława Dubisza, wydawnictwo PWN) należy wskazać, iż przez pojęcie "techniki" rozumie się celowy, racjonalny, oparty na teorii sposób wykonywania jakichś czynności, posługiwania się czymś, określoną metodę; zaś przez "technologię" rozumie się proces przetwarzania w sposób celowy i ekonomiczny dóbr naturalnych w dobra użyteczne (produkty), ciąg czynności produkcyjnych służących wytworzeniu danego produktu. Proces natomiast to nic innego, jak przebieg następujących po sobie i powiązanych przyczynowo określonych zmian, czynności, które stanowią stadia, etapy tego procesu, fazy rozwijania się czegoś. Z powyższego wynika, że każda "technologia", a ściślej proces technologiczny łączy się z określonymi czynnościami technicznymi.


Należy także mieć na uwadze rozróżnienie między "awarią przemysłową" (punkt 13) i "awarią techniczną" (punkt 14). Awaria przemysłowa zdaje się mieć większy zasięg i dla określenia jej treści przydatne mogą być określenia zawarte w art. 248 i następne ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r., Nr 25, poz. 150 ze zm.) oraz rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2003 r., Nr 5, poz. 58). Awaria techniczna ma mniejszy zasięg i może nie być związana z awarią przemysłową. Awaria techniczna może być ograniczona do jednego urządzenia. Każda awaria przemysłowa jest awarią techniczną, ale nie każda awaria techniczna jest awarią przemysłową.

… W punkcie 14 załącznika do ustawy o emeryturach pomostowych nie chodzi o każdą awarię techniczną. Skutki tej awarii muszą być "poważne". Trudności związane z oceną, czy awaria jest "poważna", czy też nie, wynikają z ocennego charakteru tej przesłanki. Przesłankę tę łatwiej określić w sposób negatywny - nie chodzi tutaj o drobne awarie ograniczone do jednego czy kilku stanowisk pracy. O ocenie "poważności" awarii będzie decydowało wiele czynników, m.in. rodzaj substancji niebezpiecznej, jej ilość, a nawet warunki atmosferyczne, w tym kierunek wiatru. W innych aktach prawnych rozróżnia się "poważną awarię" i "poważną awarię przemysłową" (art. 3 ust. 8a, 17a ust. 1, 76a ustawy z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach Dz. U. z 2007 r., Nr 39, poz. 251). Punkt 14 załącznika Nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych nie rozróżnia rodzajów awarii, mówi jedynie o awarii technicznej. "Poważność" dotyczy skutków, czyli następstw awarii. Określając pojęcie skutków można pomocniczo odnieść się do treści konwencji z 17 marca 1992 r. w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych (Dz. U. z 2004 r., Nr 129, poz. 1352). Przez "skutki" należy rozumieć bezpośrednie lub pośrednie natychmiastowe lub powstałe po pewnym czasie szkodliwe konsekwencje awarii przemysłowej, w szczególności w odniesieniu do człowieka, flory, fauny, gleby, wody, powietrza, krajobrazu, wzajemnych więzi między poszczególnymi elementami oraz wartości materialnych i dziedzictwa kulturowego. Skutki te muszą mieć znaczenie dla bezpieczeństwa publicznego.



* Cytowane uzasadnienie Sąd zastosował w 15 wyrokach wydanych w podobnych sprawach w październiku 2010 r.

UWAGA: W związku z cytowanymi w pkt. 1 materiałów orzeczeniami sądów administracyjnych orzeczenia w tych sprawach wiążą jedynie w zakresie rozpatrywanych spraw i nie mogą być stosowane per analogia do innych przypadków. 

4. Interpretacja pojęcia rybaków morskich

Wyrok Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 24 stycznia 2014 r. III UK 33/13* 

Teza

Pojęcie rybaka morskiego obejmuje nie tylko tych członków załogi, którzy zatrudnieni są na stanowisku rybaka czy starszego rybaka, ale również tych zajmujących stanowisko mechanika czy motorzysty.

 

Wyciąg z uzasadnienia

 

…ustawa o emeryturach pomostowych prace rybaków morskich jako prace w warunkach szczególnych uprawniające do świadczeń przewidzianych ustawą wymienia tylko raz, w jednym punkcie 22 załącznika nr 1 do ustawy, zasadnym wydaje się przyjęcie, że ustawodawca przyznał prawo do emerytury pomostowej, na warunkach określonych w art. 8 ustawy, pracownikom wykonującym wszystkie prace rybaków morskich, bez różnicowania, czy według innych przepisów i wydanych na ich podstawie wykazów resortowych wykonywali prace rybaków morskich na określonych stanowiskach i w określonych podmiotach. Brak w przepisach ustawy o emeryturach pomostowych jakiegokolwiek ograniczenia możliwości zaliczenia do prac rybaków morskich prac poszczególnych członków załogi kutra rybackiego w zależności od przynależności do załogi pokładowej czy mechanicznej i to w zależności od zatrudniającego podmiotu, przemawia w ocenie Sądu Najwyższego za przyjęciem, że art. 8 tej ustawy obejmuje swą dyspozycją wszystkie osoby, wykonujące prace rybaków morskich. 

… Nie można bowiem, bez wyraźnej podstawy prawnej, tożsamego pojęcia "prace rybaków morskich" traktować odmiennie: w sposób zawężający na potrzeby ustawy o emeryturach pomostowych oraz w sposób szeroki, z uwzględnieniem pracy członków załogi kutra rybackiego w służbie mechanicznej, na potrzeby ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Pojęcie rybaka morskiego obejmuje nie tylko tych członków załogi, którzy zatrudnieni są na stanowisku rybaka czy starszego rybaka, ale również tych zajmujących stanowisko mechanika czy motorzysty. W art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych /Dz.U. Nr 61, poz. 258/ wskazano, iż marynarzem lub rybakiem jest osoba posiadająca morskie kwalifikacje zawodowe, stwierdzone zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o bezpieczeństwie morskim /Dz.U. Nr 109, poz. 1156/, a więc każdy członek załogi kutra rybackiego dopuszczony do pracy na morzu, w tym również mechanik czy motorzysta. Zgodnie natomiast z art. 3 lit. b rozporządzenia Rady /WE/ nr 1198/2006 z dnia 27 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rybackiego


* Podobne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w wyroku z dnia 11 kwietnia 2014 r., III UK 124/13

6.   Okres, w jakim musi być wydane zaświadczenie o niezdolności do wykonywania pracy

      w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze

 

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 17 maja 2012 r. I UK 375/11*

Teza

Pracownik, który po wejściu w życie ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.) podjął i wykonywał zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy w szczególnym charakterze, nabywa prawo do emerytury pomostowej bez względu na datę wydania przez lekarza medycyny pracy orzeczenia o niezdolności do wykonywania prac w szczególnych warunkach wymienionych w pkt 4-12 załącznika nr 1 do tej ustawy (art. 7 pkt 3 tej ustawy), które nie musi poprzedzać rozwiązania ostatniego stosunku pracy, byleby potwierdzało orzeczoną niezdolność do wykonywaniu takiego zatrudnienia.


Wyciąg z uzasadnienia

..Zatrudnienia ubezpieczony nie mógł dalej wykonywać ze względu na orzeczoną niezdolność do wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Stosowne zaświadczenie lekarskie było wydane w dniu 12 stycznia 2009 r., ale znajdujący w sprawie zastosowanie art. 7 pkt. 3 ustawy o emeryturach pomostowych, który wymaga od pracownika wykonującego w hutnictwie prace w szczególnych warunkach przedstawienia orzeczenia lekarza medycyny pracy o niezdolności do wykonywania prac w szczególnych warunkach wymienionych w pkt. 4-12 załącznika nr 1 do tej ustawy, nie określa terminu, w którym takie orzeczenie powinno być wydane. Z przytoczonej regulacji nie wynika, w jakiej dacie powinna być stwierdzona niezdolność do wykonywania szczególnego zatrudnienia uprawniającego do nabycia emerytury pomostowej, a Sąd Najwyższy uznaje za istotne tylko to, aby w sprawie o emeryturę pomostową ubezpieczony legitymował się wymaganym orzeczeniem lekarza medycyny pracy o niezdolności do wykonywania prac w szczególnych warunkach, od których zależy ustalenie pomostowych uprawnień emerytalnych. Równocześnie art. 4 pkt. 7 ustawy, który dla ustalenia prawa do emerytury pomostowej wymaga rozwiązania z ubezpieczonym stosunku pracy, nie uzależnia jej przyznania od określonego sposobu jego ustania, którego ustawa nie wskazuje, ani nie wymaga związku rozwiązania stosunku pracy z orzeczoną stwierdzoną niezdolnością do wykonywania prac w szczególnych warunkach, od których zależy ustalenie pomostowych uprawnień emerytalnych. Dlatego pracownik, który po wejściu w życie ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych  (Dz. U. Nr 237, poz. 1658 ze zm.) podjął i wykonywał zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy w szczególnym charakterze, nabywa prawo do emerytury pomostowej bez względu na datę wydania przez lekarza medycyny pracy orzeczenia o niezdolności do wykonywania prac w szczególnych warunkach wymienionych w pkt 4-12 załącznika nr 1 do tej ustawy (art. 7 pkt. 3 tej ustawy), które nie musi poprzedzać rozwiązania "ostatniego" stosunku pracy, byleby potwierdzało orzeczoną niezdolność do wykonywaniu takiego zatrudnienia.



* Podobną tezę Sąd Najwyższy przedstawił również w orzeczeniach II UK 292/11; I uk 276/11

7.   Możliwość ubiegania się o emeryturę pomostową w trybie art. 49 ustawy

      o emeryturach pomostowych

   Generalną zasadą wyrażoną w artykule 4 pkt. 6 ustawy o emeryturach pomostowych jest spełnienie warunku wykonywania po 31 grudnia 2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu art.3 ust.1 i 3 ustawy. Oznacza to, że pracownik, który w świetle obowiązujących przepisów sprzed daty wejścia w życie ustawy wykonywał pracę kwalifikującą do ubiegania się o wcześniejszą emeryturę będzie mógł ją uwzględnić przy ubieganiu się o emeryturę pomostową jedynie wówczas, jeżeli wykonywana przez niego praca została zakwalifikowana jako praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych.

Od tej zasady ustawodawca uczynił wyjątek w art. 49 ustawy uznając, że prawo do emerytury pomostowej przysługuje, jeżeli pracownik wprawdzie nie wykonywał pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze po dniu 31.12. 2008 r., ale przed tą datą miał wymagany w przepisach okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach pomostowych.

 

Wyrok Sądu najwyższego z dnia 13 marca 2012 r. II UL 164/12

 

Teza

1. Warunkiem skutecznego ubiegania się o emeryturę pomostową w świetle art. 4 i 49 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.), jest legitymowanie się wymaganym stażem pracy w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze (w rozumieniu tej ustawy lub dotychczasowych przepisów) oraz kontynuowanie pracy w tych warunkach po wejściu w życie ustawy o emeryturach pomostowych, a więc po 1 stycznia 2009 r.

2. Osoba ubiegająca się o emeryturę pomostową, która nie kontynuuje pracy w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze i legitymuje się w związku z tym jedynie stażem pracy „szczególnej według poprzednio obowiązujących przepisów, może nabyć prawo do tej emerytury jedynie wówczas, gdy dotychczasowy staż pracy można kwalifikować jako pracę w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze w rozumieniu obowiązujących przepisów (art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych).

 

Wyciąg z uzasadnienia

Warunkiem skutecznego ubiegania się o emeryturę pomostową w świetle wykładni językowej art. 4 i 49 ustawy, jest więc legitymowanie się określonym stażem pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze (w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych lub dotychczasowych przepisów) oraz kontynuowanie pracy w tych warunkach po wejściu w życie ustawy, a więc po 1 stycznia 2009 r. W przypadku, gdy osoba ubiegająca się o to świadczenie nie kontynuuje pracy w warunkach szczególnych lub szczególnym charakterze i legitymuje się w związku z tym jedynie stażem pracy „szczególnej” według poprzednio obowiązujących przepisów, może nabyć prawo do „nowego” świadczenia jedynie wówczas, gdy dotychczasowy staż pracy (okres prac) można kwalifikować jako prace w warunkach szczególnych w rozumieniu dziś obowiązujących przepisów (art. 3 ust. 1 ustawy) lub o szczególnym charakterze (art. 3 ust. 3 ustawy). Innymi słowy brak podstaw prawnych do przyznania emerytury pomostowej ubezpieczonemu, którego dotychczasowy okres pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze, dziś nie może być tak kwalifikowany.

8. Zasady interpretacji przepisów ustawy

 

Wyrok Sądu najwyższego z dnia 13 marca 2012 r. II UL 164/12*

 

Teza

Przepisy regulujące system ubezpieczenia społecznego podlegają wykładni ścisłej. Priorytet w wykładni przepisów ustawy o emeryturach pomostowych ma wykładnia językowa.

 

Wyciąg z uzasadnienia

W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2011 r., I UK 276/11 (niepublikowany) trafnie wskazano, że przy wykładni przepisów, w pierwszym rzędzie należy brać pod uwagę językowe (gramatyczne) znaczenie tekstu prawnego i jeżeli jest ono jasne, wówczas - zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda - nie tylko nie ma potrzeby sięgania po inne, pozajęzykowe metody wykładni, ale jest to prawnie co najmniej wątpliwe. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że przepisy regulujące system zabezpieczenia społecznego ze względu na swoją istotę i konstrukcję podlegają wykładni ścisłej. Nie powinno się więc stosować do nich wykładni celowościowej, funkcjonalnej lub aksjologicznej w opozycji do wykładni językowej, jeżeli ta ostatnia prowadzi do jednoznacznych rezultatów interpretacyjnych…

 



* Takie stanowisko zajął również Sąd Najwyższy we wcześniej wydawanych orzeczeniach: z dnia z dnia 16 sierpnia 2005 r., I UK 378/04 oraz z 23 października 2006 r., I UK 128/06 uznając, że zasada ta odnosi się do wszystkich przepisów dotyczących emerytur i rent.